اجتماع میلیونی در مراسم اربعین حسینی به عنوان یکی از آیین‌های دینی که به صورت جمعی و توأم با احساس و دارای هدف برگزار می‌شود؛ نقش‌ها، ظرفیت‌ها، مؤلفه ها و کارکردهای مختلفی دارد و آن را می‌توان از زوایای مختلفی بررسی کرد. یکی از این زوایا، بحث نقش‌ها و کارکردهای سیاسی و اجتماعی اربعین است. اقتدارآفرینی، وحدت و انسجام بخشی از کارکردهای سیاسی، و هویت بخشی و تقویت روح جمعی از مؤلفه‌ها و کارکردهای اجتماعی است.
این زیارت در دهه اخیر نیز عمومیت بیشتری پیدا کرده است تا جایی که امروزه شاهد حضور پیروان ادیان ابراهیمی، در جمع زائران اربعین هستیم. علاوه بر این، برگزاری مراسم پیاده روی اربعین دارای کارکردهای آشکار و پنهان برای جوامع اسلامی است که از آن جمله می‌توان به کارکردهایی مانند احیای ارزش‌های اسلامی و تقویت همبستگی اجتماعی اشاره کرد.
محسن معارفی، رایزن فرهنگی ایران در تانزانیا و عضو هیئت علمی جامعة المصطفی(ص) العالمیه به بیان ویژگی‌های زیارت اربعین و کارکردهای مختلف آن در شکل کنونی آن پرداخته است. مشروح گفت‌وگو در ادامه از نظر می‌گذرد:
اساساً چرا شیعیان اربعین حسینی(ع) را گرامی می‌دارند؟
ابتدا به شما و همه شیعیان و شیفتگان اباعبدالله الحسین(ع) ایام اربعین شهادت سرور و سالار شهیدان را تسلیت عرض می‌کنم. در متون مختلف تاریخی و دینی برای بزرگداشت اربعین حادثه‌های مختلفی گفته شده است. مثل اینکه کاروان اسرا در چنین روزی به سرزمین کربلا برگشتند و مصائب آنها زنده شد و یا اینکه در این روز جابر بن عبدالله انصاری، صحابی پیامبر اسلام(ص)، به همراه عطیه عوفی به‌عنوان اولین زائر مزار امام حسین(ع) در این روز قبر امام(ع) را زیارت کرده است و یا اینکه سر امام حسین(ع) در روز اربعین به بدنش در کربلا ملحق شد. درباره این حوادث اختلاف نظراتی هست و یا برخی مثل زیارت جابر بن عبدالله چنان اهمیتی ندارد که بزرگداشت اربعین به خاطر آن باشد. به نظر بنده بزرگداشت اربعین حسینی بیش از آنکه به خاطر حادثه خاصی در این روز باشد، مناسکی برای بزرگداشت مقام شهدای کربلا و ادای دین است و بزرگداشت اربعین بر اساس دیدگاه دینی اسلامی ویژگی‌های عدد چهل است. مثل اینکه میعاد الهی حضرت موسی چهل شب بود «و واعدنا موسی اربعین لیلة» و در عزای امام حسین(ع) آسمان و زمین چهل روز گریستند. بزرگداشت اربعین ابراز عشق و ارادت شیعیان به امام حسین(ع) و تجدید پیمان با او و آرمان‌های بلندش است که به خاطر آن جانش و خانواده‌اش و همه چیزش را فدای اسلام کرد. یک مناسک عاشقانه است مانند مناسک حج که برای ابراز و اظهار دلدادگی و سرسپردگی است تا گرامیداشت یک حادثه خاص در یک تاریخ معین.
در واقع زیارت کردن جابر بن عبدالله انصاری در روز اربعین نمادی از این مناسک عاشقانه امام حسینی است که جزئیات زیارتش در تاریخ ذکر شده است که آن صحابی بزرگوار هیچ قدمی را برنمی‌داشت، الا اینکه ذکر خدا می‌گفت و وقتی به کربلا رسید، روی قبر امام افتاد و گریست و سه بار گفت: یا حسین. سپس گفت: ای حسین چرا جواب مرا نمی‌دهی؟ بعد به خودش گفت: چگونه می‌توانی جواب‌دهی در حالی که رگ‌های گلوی تو را بریده‌اند و بین سر و بدنت جدایی افتاده است و بعد از سلام به امام به دیگر شهدای کربلا سلام فرستاد و گفت: «السلام علیکم ایتها الارواح التی حلت بفناء الحسین». این گونه زیارت به عنوان یک سنت مهم که در راستای تکمیل همان رسالت کربلا است، مورد تأکید فراوان ائمه(ع) قرار گرفت و شیعیان و مسلمانان در ایام اربعین با زیارت قتلگاه و حرم آن امام مظلوم و یارانش، به آنها ادای احترام و پیمانشان را محکم‌تر می‌کنند. سنت زیارت حرم امام حسین(ع) در روز اربعین و عرض ارادت به آن حضرت در این روز از همان ابتدا و حتی در زمان اختناق بنی‌امیه و بنی‌عباس رونق یافت. به طوری که امام حسن عسکری(ع) زیارت اربعین را یکی از نشانه‌های مؤمنان معرفی کرده است. برای هیچ امام و پیامبری اینگونه تأکید نشده است که زیارت او همانند زیارت خداوند در عرش است و خداوند وقتی زائران او زیاد می‌شوند، به فرشتگان مباهات می‌کند و حتی برخی فقها زیارت امام حسین(ع) را واجب کفایی دانسته‌اند که نباید به هیچ وجه نباید تعطیل شود.
برگزاری مراسم اربعین حسینی(ع) چه اثراتی می‌تواند داشته باشد؟
مراسم اربعین حسینی و به خصوص راهپیمایی اربعین یکی از شعائر و مناسک شیعی است که تأثیرات منحصر به فردی دارد. درباره «اهمیت برگزاری مناسک» مباحث زیادی در جامعه‌شناسی دینی مطرح است و برخی جامعه‌شناسان مطرح دنیا، حتی «مناسک دینی» را مقدم بر «عقاید دینی» دانسته‌اند و اثرات مختلفی را برای انجام مناسک دینی برای معتقدان و پیروان ادیان برشمرده‌اند. ولی شاید موجزترین و گویاترین اثر مناسک را بتوان در این تعبیر قرآنی یافت که از اثر برگزاری مناسک گوساله‌پرستان سامری، با تعبیر «و اشربوا فی قلوبهم العجل» یاد می‌کند که آنها با برگزاری مناسک خود قلوب خودشان را از محبت معبودشان اشراب می‌کردند. در واقع این کارها که مثلاً دور گوساله می‌چرخیدند و به صورت گروهی خم و راست می‌شدند و چیزهایی می‌گفتند، یک کار بی‌اثری نبوده است و آنها با این کار قلب‌هایشان را از محبت معبودشان مملو می‌ساختند.
حضور در عزداری عاشورا و مناسک حسینی(ع) همین اثر را دارد. اینکه عاشقان حسینی هر سال و در ایام محرم هر روز به سروسینه می‌زنند یک کار تکراری بی‌اثر نیست. بلکه با هر دستی که بر سینه خود می‌زنند و حتی به تعبیر روایات هر یک آهی که در غم امام حسین می‌کشند، دارند قلب خودشان را از محبت امام حسین(ع) سیراب می‌کنند. حال ببینید آنکه در هیاهوی دنیای امروزی، چند روزی فارغ از این دنیا، به سمت حرم امام حسین(ع) و کربلای معلا با پای پیاده راه می‌رود، گاهی با حضرتش زمزمه می‌کند و اشک می‌ریزد، خود را در جمع دیگر عاشقان می‌بیند که در خدمت به زائران سر از پا نمی‌شناسند، در طول مسیر محبت و عشق امام حسین(ع) را با چشم خود می‌بیند و در آن دریای محبت سیر می‌کند، چقدر قلب خودش را از محبت امام حسین(ع) اشراب می‌کند. هر سال هم برود تکراری نیست، هر گام این مسیر هم اثر خودش را دارد و به درونی شدن عشق او به امام حسین(ع) کمک می‌کند. آماده فداکاری در راه امامش می‌شود و از دیگر عاشقان الگوپذیری می‌کند و اینطور علقه قلبی‌اش را با امام حسین(ع) محکم‌تر می‌کند.
در روایاتی است که در قلب مؤمنان و شیعیان محبتی از امام حسین هست که هیچ وقت سرد نمی‌شود. در واقع شاید بتوان گفت، محبت امام حسین(ع) آخرین چیزی است که از قلب یک نفر که دیگر ایمانش را می‌خواهد کنار بگذارد، بیرون می‌رود. خیلی‌ها هستند که چه بسا دیگر درباره نماز و روزه و بسیاری از عبادات کاهل شده‌اند و یا ترک کرده‌اند، اما تا نام امام حسین و مجلس امام حسین می‌آید آستین بالا می‌زنند و لوطی‌وار به خدمت به عاشقان امام حسین افتخار می‌کنند. عالمی را نیز ندیده‌ام که این افراد را منع کند، چرا که چه بسا این کشتی نجات آنها را دوباره به ساحل برگرداند. چند وقت پیش سکانسی از فیلم سینمایی پاپ ساخته آقای عبدی‌پور در شبکه‌های اجتماعی فراگیر شد که جوانی (توماج) که می‌خواست مسیحی شود و مهاجرت کند، توسط برادرش مورد سؤال قرار می‌گیرد، که با عشق امام حسین(ع) می‌خواهی چه کنی که عمری برایش در هیئت‌ها دمام (طبل بوشهری) می‌زدی و اگر آنها از شما سؤال کردند، امام حسین(ع) کیست، چطور رویت می‌شود بگویی امام حسین(ع) را نمی‌شناسی!
در واقع این سکانس واقعیتی را بیان می‌کند که تمام این طبل زنی‌ها و سنج‌زنی‌ها و سینه‌زنی‌ها و مجلس گرفتن‌ها و ... باعث شده است محبت امام حسین در قلب‌های جوانان و شیعیان طوری ریشه بداوند که دیگر محو شدنی نیست.
برخی می‌گویند چرا مردم این قدر به مراسم اربعین می‌روند و یا اینکه چرا نظام اسلامی باید برای اربعین هزینه کند، می‌توانیم پول آنها را خرج فقرا و کارهایی از این قبیل کنیم. نظر شما در این باره چیست؟
این صحبت‌ها از عدم آگاهی به تأثیرات و کارکردهای مراسم اربعین است. در واقع این افراد فکر می‌کنند که مردمی که می‌خواهند به زیارت اربعین بروند، می‌خواهند یک کار ثوابی را انجام دهند و بعد می‌گویند چرا از بین چند تا کار ثواب، مثلاً کمک به فقرا را انتخاب نکرده‌اند. ولی این تصور و پیش فرض از اساس اشتباه است. اینها نمی‌خواهند از بین چند کاری که ثواب دارد، یکی را انتخاب کنند. اساساً پیاده‌روی و زیارت اربعین متفاوت از دیگر کارها است. اینها می‌خواهند با پیاده‌روی به سمت حرم امام حسین(ع) در کنار دیگر عاشقان، قلب خودشان را به تعبیر قرآنی اشراب کنند. در واقع اینها از بین گزینه‌هایی که باعث می‌شود قلبشان از محبت امام حسین(ع) مملو شود، پیاده‌روی اربعین را برگزیده‌اند که بدون شک در ایام اربعین هیچ چیزی به پای آن نمی‌رسد و کسانی که این تجربه دینی را داشته‌اند و از این شراب حسینی نوشیده‌اند، می‌دانند که نمی‌شود آن را با چیزی عوض کرد.
این مثل این می‌ماند که به کسی که هر روز و هفته ورزش می‌کند، بگویند، چرا به جای ورزش، در ایام فراغت فیلم سینمایی نگاه نمی‌کنی که چه بسا کم‌خرج‌تر و آسان‌تر است! در حالی که آن فرد ورزشکار، اساساً ورزش می‌کند که جسمش را قوی‌تر و سالم‌تر نگه دارد و وقتی جسم سالمی داشت، طبعاً ایام فراغت و کار بهتری نیز خواهد داشت. اینجا هم همین طور است وقتی کسی رابطه قلبی قوی‌تری با امام حسین(ع) داشت، دیگر کارهای خیر و فداکارانه را نیز بهتر و راحت‌تر از بقیه انجام خواهد داد. وقتی راهپیمایی اربعین می‌تواند چنین تأثیرات شگرفی در جامعه اسلامی ما داشته باشد، و روح فداکاری و غیرت و محبت را در جوانان و آحاد مردم زنده نگه دارد، چرا نظام اسلامی نیز با تسهیل مقدمات این سفر روحانی از این فرصت بهره نبرد. تقریباً در تمام حکومت‌های شیعی در زمان حکومت‌های آل بویه و صفویه اقداماتی برای توسعه حرم امام حسین(ع) و زیارت اربعین آن امام انجام می‌شده است و این امر به خاطر کارکردهای مثبتی است که این زیارت می‌تواند در آحاد مردم جامعه اسلامی و امام حسینی داشته باشد. بنابراین این شبهات سست، ناشی از عدم شناخت کارکرد مناسک است.
کارکردهای مراسم اربعین در دنیای امروز ما چگونه است؟
اتفاقاً یکی از مواردی که می‌خواستم به آن اشاره کنم، همین کارکردهای فراسرزمینی و سیاسی زیارت اربعین است. از قدیم کارکردهای سیاسی اربعین مورد توجه بوده است. چهل روز بعد از حادثه عاشورا، سنت زیارت حرم امام حسین(ع) شروع شد. مردم به صورت پنهانی و یا گروهی، تنها و دسته‌جمعی به طرف کربلا می‌رفتند و با امام تجدید پیمان می‌کردند و این بر ظالمان و طاغوتیان وقت بسیار گران بود. پس از بنی‌امیه، در زمان عباسیان نیز این موانع حتی بیشتر شد و برخی خلفای عباسی از جمله هارون و متوکل تلاش کردند قبر آن حضرت را خراب کنند و حتی به آب بستند که زراعت کنند و زائران را تهدید به قتل و شکنجه می‌کردند، ولی محبت امام حسین(ع) چیزی نبود که با این کارهای سخیف از دل عاشقان کنار رود و آنها علی‌رغم فشارهای زیاد دست از زیارت اربعین امام حسین برنمی‌داشتند. در کتاب مروج الذهب مسعودی قصه زیبایی نقل شده است که خانمی که به قصد ثبت نام زیارت حرم امام حسین (ع) مراجعه کرده بود، دست چپ خود را برای قطع کردن بیرون آورد. مأموران به وی متذکر شدند که بهای زیارت، قطع دست راست است. خانم با نشان دادن دست قطع شدۀ خود گفت: «دست راستم را سال گذشته قطع کردید!»
اینها نشان می‌دهد که از همان ابتدا کارکردهای ضد ظلم زیارت اربعین برای طاغوتیان نیز مشخص بود. در همین سال‌های اخیر که حزب بعث در عراق روی کار بود، حزب بعث برقراری موکب و پیاده‌روی به سمت کربلا را ممنوع اعلام کرد ولی إنتفاضه صَفَر عراق که از اولین قیام‌ها بر ضد صدام بود، در قالب پیاده‌روی اربعین بر ضد حکومت حزب بعث بود در مراسم پیاده‌روی اربعین حسینی سال ۱۳۹۷ قمری (۱۳۵۵ شمسی) شروع شد که مورد تأیید امام خمینی(ره) نیز قرار گرفت. الان سال به سال به جمیعت زائران کربلا از کشورهای مختلف اضافه می‌شود، این جوانان وقتی برمی‌گردند، با روحیه مضاعفی بر ضد ظلم و تجاوز و بی‌عدالتی به کشورهای خودشان می‌روند. به نظر شما اگر جوانان بسیاری از کشورهای عربی و اسلامی در این مراسم شرکت می‌کردند، حاکمان آنها می‌توانستند همین قدر نسبت به کشتار مردم بی‌گناه غزه و ظلم صهیونیست‌ها بی‌تفاوت باشند. به نظرم حتما فرق می‌کرد. اربعین امام حسین(ع) این ظرفیت را دارد که خاستگاه خیزش‌های بین‌المللی علیه ظلم باشد. به خصوص آنکه امام حسین(ع) تکلیف را روشن کرده است. در همین زیارت اربعین می‌خوانیم که او جانش را داد که راه روشن شود و مردم از سرگردانی در تصمیم‌های خود بر ضد ظلم نجات یابند و کار را بر ضد ظالمان یکسره کنند «وَ بَذَلَ مُهْجَتَهُ فِیکَ لِیَسْتَنْقِذَ عِبَادَکَ مِنَ الْجَهَالَهِ وَ حَیْرَهِ الضَّلَالَهِ».
به عنوان رایزن فرهنگی کشورمان در تانزانیا، بفرمایید استقبال شیعیان تانزانیا از اربعین امام حسین(ع) چگونه است؟
شیعیان و جوانان پرشور شیعه در تانزانیا نیز مثل دیگر شیعیان، در این ایام قلبشان در بین‌الحرمین است. شیعیان خوجه از چند روز مانده به اربعین امام حسین(ع) در قالب کاروان‌های متعدد به کربلا مشرف می‌شوند تا در این مسیر عشق و محبت پیاده‌روی کنند. شبکه‌های اجتماعی آنها مملو می‌شود از جوانانی که از لحظات این مناسک حسینی فیلم و پست می‌گذراند. امسال آنقدر تعداد زائران از تانزانیا زیاد بود، که به قول روحانی مسجد جامعه خوجه‌ها، مسجد خلوت شده است! بخشی از خیرین و روحانیون بومی نیز تلاش می‌کنند برای شیعیان بومی (به خصوص آنها که تا کنون به این زیارت پرشور نرفته‌اند) مساعدت‌های مالی فراهم کنند تا آنها نیز بتوانند به زیارت بروند. دیگر جاماندگان از زیارت نیز با حسرت از اینکه زیارت نصیبشان نشده است، در مراسم عزاداری اربعین شرکت می‌کنند و برخی نیز با رفتن به دیگر شهرها مثل زنگبار و امامزادگان باگامویو در آنجا عزاداری می‌کنند.
خداوند انشاءالله زیارت اربعین امام حسین(ع) را نصیب همه شیعیان و محبان آن حضرت بگرداند و هر چه زودتر به دست آنان، مظلومان غزه را از چنگال صهیونیست‌های ظالم نجات دهد. آمین.
نظر شما